Архи гээшэалишье сагта хүниие дээшэнь үргөөгүй юм. Багаар, хэм соонь уубал – эм гэхэ. Тэрэмнай ори
гансахан сайнхалбагаар уухые хэлээ ааб даа. Харин хэмыень алдабал – хорон гэжэ
бүхы зон мэдэдэг.
Тон мүнөө архиин хойшолон тухай бэшэхын урда тээ,
нүгэл тухай хэлсэе. Хүн гээшэ али нэгэ юумэ хэхэдээ энэмни нүгэл гү, буян гү
гэжэ бодожо үзэдэг ёһотой. Олонхи зон нүгэлтэйень мэдэжэ байгаад хэдэг. Зарим үсөөхэн
зон хэһэн нүгэлөө нүгэл гэжэ мэдэнгүй хэдэг. Харин нүгэл бүхэн 4 нүхэсэлтэй
байдаг. Жэшээнь, хүн хулгай хэбэ гэлэйг. Тиихэдээ хулгайшанай сэдьхэлдэ нэн
түрүүн хулгай хэхэ гэһэн бодол бии болоно. Тэрэниие ородоор “мотивация”
гэдэгбди. Энэ нэгэдэхи нүхэсэл.Хоердохинь, хулгай хэхын тула бэе хэлэн сэдьхэл
гурбаараа оролдолго гаргана, арга мэхыень олоно. Гурбадахяар, хулгайгаа бэелүүлнэ.
Дүрбэдэхи нүхэсэл гэхэдэ, хэһэн хулгайдаа баясана. Тиигэжэ хулгайн бүхы дүрбэн
нүхэсэл бэедээ абаба. Нүгэлыньдүрбэн дүүрэн хубитай ёһото нүгэл болобо.
Үгы гэбэл, нэгэниинь нэгэеэ алаба гэлэйг.
Нэгэдэхеэр, уур сухал боложо, тэрэ хүниие алахам гэжэ шиидэбэ. Хоердохеор,
алахын тула газарһаа һүхэ абаба. Гурбадахяар, сухал дундаа сохижо алаба. Дүрбэдэхеэр,
гэнтэ мэдээ орожо, хүниие алаһанаа гэмшэбэ. Тиихэдээ нүгэлэйнь гурба нүхэсэл
байна, һүүлшынхинь байхагүй, юундэб гэбэл гэмшэбэ ха юм. Жэшээнь, нэгэ хүн
автомашина жолоодожо ябаба. Гэнтэ сахариг доронь нохой ороод үхэшэбэ. Жолоошон
ехээр гэмшэбэ. Тиихэдээ, нэгэдэхеэр, тэрэ нохой алаха гэһэн һэдэлгэ байгаагүй.
Хоердохеор, алаха гэжэ оролдолго гаргаагүй. Гурбадахяар, алаа болоно, юундэб
гэхэдэ өөрынь машина даража алаа ха юм. Дүрбэдэхеэр, алаха һанаан байгаагүй тула,
гэмшэбэ. Тиихэдээ нохой алаһан нүгэлэй гурбаниинь үгы, гансал даража алаһан
гэмынь үлэхэ байна. Хүнгэншье һаа, гэм.
Саашань, мэнэ һая хэлэгшэдээ тэхэрие. Түрүүн
һүхөөр сохижо алагша хүн амитаниие алажа болохогүй гэжэ мэдэжэ байһан аад нүгэл
хээ. Машина жолоодогшонь нүгэл хэхэ һаналгүй аад, мэдэнгүй хээ. Саанань,
жэшээнь, шашаг шаляа дэлгээһэн эхэнэр тухай хэлсэе. Нүгэл хэхэеэ огтолон һанаагүй,
харин 10 хара нүгэлэй тоодо шашаг шаляа оролсодог гэжэ мэдэбэгүй. Тиихэдээ
нүгэл гэжэ мэдэнгүй хэһэн нүгэлэй тоодо оробо.Теэд шажанай еһоор мэдэжэ байгаад
хэһэн нүгэл ба мэдэнгүй хэһэн нүгэл хоер ямар илгаатайб гэжэ харая.
Нэн түрүүн мэдэжэ байгаад хэһэн нүгэл тухай
хэлсэе. Үхөөд, Сансарын загуурдида Эрлиг Номун хаанай урда ерэхэдээ, ехээр лэ
мэгдэдэг юм. Аймшагтай ехэ хэһээлтэдэ ороод, тамын оеорто нүгэлөө амсахадаа,мэдэжэ
байгаад хэһэн нүгэл иимэ ехэ хойшолонтой гэжэ ойлгожо, хойшодоо тэрэ нүгэл
дабтахаа айха юм ха. Харин нүгэл гэжэ мэдээгүй амитан наһанһаа наһанда тэрэл
нүгэлөө дабтажал ябаха. Наһалһан наһанайнгаа эсэстэ үнөөхил нүгэлөөрөө хэһээгдэжэл
байха.
Зай. Архи уудаг зон али нүгэлдэнь оролсоноб? Архи уугшад
мэдэжэ байгаад нүгэл хэһэн зоной тоодо оролсоно. Нүгэл гэжэ ойлгожошье байһан
һаа,уужал байгаа. Урхи уухадаа нүгэл гэжэ мэдээгүй бэшэ, мэдэжэл байгаа. Архи
уухадань нүгэлэйбүхы дүрбэн нүхэсэл оролсоно: 1. Сэдьхэл ухаандань архи ууха
һанаан байгаа. 2. Уухын тула бэе хэлэн сэдьхэл гурбаяа худэлгэжэ, оролдолго
гаргаа. 3. Олоходоо һанаһандаа хүрэжэ, һанаһанаа бэелүүлжэ уугаа. 4. Уугаад
сэдьхэлээ ханаа, баярлаа. Иигэжэ нүгэлэй бүхы үйлэ хэбэ гээшэ. Архи ууһан хүндэ
нүгэлэй дүрбэн нүхэсэл хододоо байха. Мэдэнгүй ууна бэшэ, мэдэжэ байгаад ууна.
Уугаад гэмшэбэшье, хэды болоод дахяад ууна. Уухагүйб гэжэ бодобошье, уужархеод
лэ һууха.
Үшөө тиихэдэ архиншан гээшэ мэдэнгүй нүгэл хэһэн
зоной тоодо баһал оролсохо. Түрэ найрта ерээд, зоноор адли боложо архи уухадаа,
нүгэл хэнэб гэжэ һананагүй. Харин бүхы үйлэнь нүгэл болоод лэ байха. Архи
уугаад, аалин намдуугаар, зондо һаалта хэнгүй аргаахан гэртээ харяад, гэртээ
буһалгаа хэнгүй унтаа һаа тон багахан нүгэлолохо. Харин хажуудахи хүнтэеэ
худлаар нээрээ шашалдаад, шашаг шаляагай нүгэл олохо, тэрээнтэеэ адли болоод
хоб зөөлсэбэ, хүндэ мууе һаналсаба – нүгэл. Һогтоод хүндэ хүндэрхэ, асаруулха,
абаашуулха болоод һогтуугаар олиг дүрэмөө алдаха гээшэ тон хүндэ нүгэл болоод
лэ байха. Элүүр болоходоо хэды гэмшэбэшье, хэгдэһэн нүгэл хэгдээд лэ, буян хэхэ
һүлдэнь һуларанхай, шадал зориг бууранхай, хүндэгүй амитан байхал.
Баһа нэмэжэ хэлэхэдэ, манай бэе хэлэн сэдьхэл
гурбан үнэн дээрээ бурхан багшын шэнжэтэй юм. Бурхан гээшэ баһал маанад мэтэ
бэе хэлэн сэдьхэл гурбаараа юм. Тиихэдэнь, бурхан мэтэ байһан ухаагаа
манаруулха гээшэ доройлябадал болоно. Архи уухадаа бэе хэлэн сэдьхэл гурбаяа
гурбуулайень доройтуулна. Тиихэдээ архи гээшэ эхинһээ адаг хүрэтэр нүгэл лэ аад
нүгэл.
Баһа номоор хэлэбэл, архи ууһан хүн гээшэ орилон
дуудагша тамада унадаг гэхэ. Тиихэдэнь улаан хоолой руунь шэнгэн шэрэм түмэр
(чугун) адхажа байха юм ха. Һайн хүн боложо архи уулгагшань эгээл дүтынь нүхэр
садан боложо, хажуугаарнь лэ түрэхэ юм ха.
Архи баалагшад тухай аминдань хэлэхээр байгша. Найр
дээрэ жэшээлэе. Түрэ наран нэержэл байха. Түрэ хүтэлэгшэ тамада:«Урдахяа
баригты! Залуушуул баригты!»– гэжэ байгаад идхаха. Тиихэдэнь урдуур һууһан
урагууд: «Уугты! Уугаагүй һаатнай табихагүйбди!» – гэхэ мэтээр худанараа баалаха.
Архи баалаһан хүн тамын оёорто халуун шэрэмһээ амсалсажал һууха юм ха.
Баалуулжа байгаад амсаха.
Архи ууха ябадал хооһон сэдьхэлтэнэй шэнжэ.Хооһон
сэдьхэлтэн гээшые ородоор «бездуховный», «бездуховность» гэжэ оршуулхада
болоно. Буряад-монголшууд «табан шастиргүй» гээд хооһон сэдьхэлтэнэй табан үйлэ
тооложо байдаг бэлэй. Тиихэдээ тэдэ табанай эгээ түрүүшынхинь архи юм. Архиин
шунал тухай хэлэхэ. Нүгэлөөр тон багаханьшье һаа, тон олоной хэдэг нүгэл. Юундэ
нүгэлөөр багаб гэхэдэ, архи уугша хүн тон түрүүн өөрыгөөл зобоодог. Тэрэнэй
удаа гэртэхинээ, үри хүүгэдөө, эхэ эсэгэеэ зобооно. Харин хоердохинь, эхэнэртэ
шунахайрха ябадал. Тиихэдээ өөрынгөө гэл бүлэ зобоохын хажуугаар эгээлдээ
байһан гэр бүлэ зобооно. Гурбадахинь – эд зөөриин шунал. Хулгай, мэхэ, дээрмэ
гэхэ мэтэ болоод, зобооһон зонойнь тоо олошорно. Дүрбэдэхинь – нэрэ солын шунал
ба табадахинь засаг буляалдаха, ноен болохые оролдоһон шунал. Тиигэжэ засагай «тогоондо»
дүтэлхэ дуратай, «томохон халбагада» һанаатай хүн ябана ха юм. Хэзээш архихан
ууха шүлһэтэй юм ааб даа. Теэд байдал дээрээ хараад үзэе: бага ама халамгайхан,
залуухан эхэнэрхэниие дахуулһан, хармаандаа хүбхэгэр мүнгэтэйхэн, нэрэ солоео
нэрлүүлһэн, депутат болохом гэжэ ябаһан зон дайралдадаг бэзэ?
Гэбэшье, һүнгалтын үедэ үнэнһөө юумэ мэдэхэ, шадаха
зон дайралдадаг, харин тиимэ зон үсөөн, тиигээдшье, үнэн хүнэй сэдьхэл
доторхиие зон мэдэнгүй байхаяа һанадаг. Юундэб гэбэл, үнэнһөө юумэ шадаха хүн
даруу зантай, аалишаг, «биирхээд» гүйдэггүй ха юм. Шадахалгүй хүн «би» гээд,
ехэнхидээ ноен болоод лэ байхаяа һанаха.
Баһа Бадмасамбааба хуушанай номдо хэлэхэдээ, архи
гээшэ олон юумэнһөө бүридэнэ гэжэ бэшэһэн байдаг. Нэгэ шолмос бодисадын байдал
хараад, яахадаа энээндэ зон олоор ябанаб, юундэ намда шүтөөд ябанагүйб гэжэ
бодолгото болоһон ха. Хайшан гэжэ эдэ һүзэгшэдые бэедээ татахам бэ гэжэ нилээд бодолгото
болоһон хойноо гэнтэ архи һанаһан юм гэхэ. Тиихэдээ галзуу заанай шээһэ,
хиирэһэн нохойн шүлһэ, эхэнэрэй һарынхиие, үшөө хэнэй бөөлжэһэ гээ һэм, юрэдөөл,
дүн хамта муу муухай юһэн зүйл суглуулжа бусалгаад, архи һанахадань,
тэрээнииень хоер ламанар уугаад, үглөөдэрынь тархяа үбдэжэ зобоходоо тэрэ
шолмостоо ерэһэн юм гэхэ. Байһаар тэрэ архидань зон ехээр һогтожо, архиин
нүгэлэй харгы нээгдэжэ, тэрэ шолмосто шүтэдэг зон олошорһон ха. Тиигэжэ архи
уугшадые шолмосой амитад гэхэдэ болоно.
Баһа номдо оньһон үгэ дайралдадаг: «Хамуу үбшэнтэн
(чесотка) бэеэ маажаһанаа жаргалда тоолохо, сэсэн номшо хүн хамуу үбшэнгүйгөө
жаргалда тоолохо» – гэдэг. Энээниие архиин жэшээ дээрэ болгоод хэлэхэдэ ехэ
таарамжатай агша: «Тэнэг амитан архи ууһанаа жаргалда тоолохо, сэсэн номшон
архи уугаагүйгөө жаргалда тоолохо» – гэхэ.
Иигээд саашадаа архи уугаагүйгөө жаргалда тооложо,
үнэн жаргал эдлэжэ ябахые оролдоел.
Лубсан Доржо гэдэг
санваартан бэшэбэ.
